اینکه در سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ بر ایران چه گذشت امروز در پرتو دسترسی نسبی به آرشیو های دولتی شوروی و ایران و برخی کشورهابهتر از گذشته قابل داوری است.گرچه هنوز بسیاری از اسناد منتشر نشده اند.
.پس از شهریور ۱۳۲۰ و اشغال شمال ایران به دست آرتش سرخ و سپاه استالین، مقدمات سازمان دهی جهت تجزیه آذربایجان و کردستان و زنجان و برخی نواحی دیگر آغاز شد.فهرست وار می توان به نکات زیر اشاره کرد:
۱-سازمان دهی فرایند بنیاد دو فرقه دموکرات آذربایجان و کردستان در همان سالها در مسکو و زیر نظر شخص استالین انجام شد و حتی نقش فردی چون میر جعفر باقروف بیشتر درجه دوم و اجرایی بود.بر این اساس بود که ماه ها پیش از اعلان فعالیت دو فرقه ، پیشه وری و قاضی محمد را جهت جلسه ای توجیهی و آگاهی از جزییات کار بصورت محرمانه به باکو بردند.
۲_شخص پیشه وری و قاضی محمد ماه ها پس از مقدمات کار از سیر رویدادها اگاه شدند و کمترین نقشی در فرایند اولیه بنیاد دو فرقه نداشتند.روسها انها را وارد ماجرا کردند و چون کار پیش نرفت، امر به رفتن کردند.
۳_جعفر پیشه وری نخست از فعالان حزب دموکرات خیابانی در قفقاز بود.اما به سرعت جذب نخستین حزب کمونیست ایران شد و در بخش سرخ قیام جنگلیان مشارکت کرد و وزیر داخله دولت سرخ احسان الله خان شد که مخالف میرزا کوچک خان بود.بعدها در روزنامه حقیقت گفتمان مستقلی را به نمایش گذاشت، مجددا کمونیست شد و زندان ده ساله ای را در دوران رضا شاه سپری کرد و پس از سوم شهریور ۱۳۲۰ آزاد شد.در دوران زندان با پنجاه و یک نفر زاویه داشت.پس از ازادی از کسانی بود که در تنظیم اساس نامه حزب توده نقش داشت و با توده ای هاهم نساخت و روزنامه آژیر را منتشر کرد که جوهره اش دفاع سخت از منافع شوروی در ایران از جمله نفت شمال بود وستایش استالین و مجادله با کسانی چون دکتر مصدق.نماینده تبریز از مجلس چهاردهم شد و پس از رد اعتبار نامه اش راهی تبریز شد و در همان زمان سفر محرمانه اش را به باکو انجام داد .فرقه در شهریور ۱۳۲۴ اعلام موجودیت کرد و در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ در شرایطی که آذربایجان و زنجان زیر اشغال ارتش سرخ بود، و دولت مرکزی فاقد هر گونه اختیاری جهت واکنش، دولت فرقه اعلام شد.پیشه وری روزنامه های اکبنجی و عدالت و حقیقت و آژیر کمترین نشانی از فرقه گرایی قومی نداشت و همواره خصم پانترکیسم و شخص محمد امین رسول زاده بود.
۴_قاضی محمد و پدرش از سوی رضاشاه منصب قاضی گری دولت مرکزی ایران را در ناحیه ساوج بلاغ مکری( مهاباد) برعهده داشتند.این خانواده ریشه دار منسوب به خاندان محترم قاضی هیچ گاه تمایلات قومی کردی نداشتند و همواره نسبت به برخی تحرکات قومی در آن منطقه زاویه و اعلام موضع داشتند.قاضی محمد هیچ گاه پیش از اعلان فرقه دموکرات کردستان فعالیت سیاسی و قومیتی نداشت تا در سفری محرمانه درسال ۱۳۲۴ به باکو رفت و توسط باقروف از داستان بنیاد فرقه آگاه شد.
۵_اسناد نشان می دهد هیچ شکی در این نیست که اهداف بنیاد دو فرقه نهایتا تجزیه دو متطقه آذربایجان و زنجان و کردستان و الحاق آنها به شوروی بود.در روند مدیریت کلان دو فرقه نمایندگان شوروی دارای اختیار مطلق بودند و هر انچه آنها می خواستند توسط فرقه چیان اجرا میشد.در فرقه آذربایجان تمایلات مذهبی کمتر و در فرقه کردستان بیشتر بود.گرچه رگه های تجزیه طلبی در فرقه کردستان به دلیل اعلام جمهوری و پرچمی مستقل از ایران و مشخص کردن فردی بعنوان وزیر خارجه بیشتر به چشم می خورد.از نظرگاه حوزه سرزمینی فرقه آذربایجان توانست زنجان و بخشی از شمال غربی گیلان را تحت نفوذ خود داشته باشد.ولی قلمرو فرقه کردستان در حوالی غرب آذربایجان غربی و مناطق کرد نشین محدود ماندو نتوانست کردستان اصلی و کرمانشاه و ایلام را تحت قلمروش داشته باشد.
۶_با خروج اجباری آرتش سرخ از مناطق اشغالی ایران ، روند سقوط و تلاشی هر دو فرقه آغاز شد و در آذر ۱۳۲۵ نهایی شد
۷_اسناد نشان می دهند دو فرقه با وجود انجام برخی اصلاحات رونمایی هرگز نتوانستند نخبگان و توده های دو منطقه را با خود همراه سازند.از همان ابتدا مقاومت های منفی و مخفی و حتی علنی علیه آنها شکل گرفت و با سرکوب های خونین همراه شد.پس از اعلام حمله ارتش ایران در آذر ۱۳۲۵، این مقاومت ها در قالب ایران خواهانه و به نام وطن خواهان بیشتر خود را نشان داد و سبب آزادی شهرها شد.در شرایطی که ارتش ایران هفته ها بعد به پاره ای مناطق رسیده بود، قیام وطن خواهان محلی پیش تر به پیروزی رسیده و روند آزادی انجام شده بود.
۸_وطن خواهان که مجهز به برخی سلاح های ابتدایی بودند با تحرکات ایران خواهانه خود بسیاری از فرقه چیان را دستگیر و در محکمه های مردمی و خود مختار محاکمه و برخی را اعدام کردند.اگر حضور بعدی ارتش نبود ، تعداد بیشتری اعدام میشدند.بعدها در تعداد اعدام شدگان این محاکم اغراق شد.
۹_گرچه موضع گیری های برخی دولت های غربی و بویژه آمریکا در خروج نیروهای اشغال گر ارتش سرخ شوروی بی تاثیر نبود، اما اسناد نشان می دهد عامل اصلی شکست دو فرقه عدم توان نفوذ در میان روشنفکران و توده ها و قدرت ریشه های ملی و مذهبی ایرانی بود که تسلط بیگانه و روسها را هرگز گردن ننهادند.آذربایجان و کردستان تنها مناطقی از جهان بودند که پس از اشغال توسط آرتش سرخ استالین از سبطره روسها رها شدند.
۱۰_اگر چه سران دو فرقه از همان هفته های نخست آبان ۲۵ وعده مقاومت قاطعانه در برابر ارتش ایران و ایستادگی تا پایان راه می دادند ، از همان روزهای نخست درگیری با وجود دارا بودن سلاح های روسی و نفرات کافی متلاشی شدند.پیشه وری و سران فرقه آذربایجان و هزاران نفر دیگر پس از مقاومتی کوتاه، شامگاه ۲۱ آذر ۱۳۲۵ روانه مرز شوروی شده و فرار کردند.
در جبهه مهاباد قاضی محمد و اغلب یارانش ماندند و مقاومتی بر خلاف وعده های اولیه انجام نشد.مصطفی بازرانی با چند صد نفر از یارانش مستقلا از کوهستان های صعب العبور غرب آذربایجان خود را به شوروی رساندند.
