در ۲۶- ۲۵ فوریه سال ۱۹۹۲ در جریان سلسله نبردهایی که در جبهه های جنگ در قراباغ خصوصا در مناطق مارتاکرت و مارتونی جریان داشت واقعه دردناکی در حوالی شهرک خوجالی روی داد که به « فاجعه خوجالی» معروف شد.
وقوع این فاجعه در زمانی بود که جنگ قدرت در باکو به رهبری ایاز مـُطلـّبوف و «جبهه خلق آذربایجان» به رهبری ایلچی بیگ به اوج خود رسیده و طرفین از هیچ چیز برای ضربه زدن به یکدیگر رویگردان نبودند. اوضاع خوجالی موقعیت ایدآلی را برای طرفداران ایلچی بیگ فراهم آورد. علت تعلل نیروهای باکو در تخلیه بموقع ساکنان شهر با وجود آگاهی قبلی از حمله قریب الوقوع نیروهای قراباغی را هم باید در همین جنگ شوم قدرت جستجو کرد. قربانیان خوجالی آوارگانی بودند که تا آخرین روزها از شهر تخلیه نشده بودند، اما توانسته بودند از معبری که نیروهای دفاعی ارمنی قراباغ به همین منظور باز گذاشته بودند شهر را ترک کنند. درواقع، آنها توانسته بودند خود را به منطقه تحت سلطه نیروهای باکو برسانند. لکن، عوامل و عناصر “جبهه خلق آذربایجان” که اهداف دیگری غیر از امنیت مردمشان در سر داشتند، موقعیتی ایجاد کردند که براثر آن این کوچ کنندگان درمیان دو آتش قرارگرفتند. به شهادت گواهان متعدد از جمله شهادت رحیم قاضی اف وزیر دفاع آذربایجان این نیروها به خوبی می توانستند کوچ کنندگان را تحت حمایت خود قرارداده و هرگونه اقدام نظامی ارمنی ها را خنثی نمایند.
رحیم قاضی اف که به اتهام خیانت در واقعه سقوط شهر شوشی محاکمه و به ده سال زندان محکوم شده بود، در مصاحبه ای که با یک نشریه اینترنتی[1] انجام داده چنین اظهارنظر می کند:
«توطئه ای برای خلع مطلـّب اف از قدرت در خوجالی در کار بود. قاضی اف می گوید که وی در ۱۶ فوریه ۱۹۹۲ راجع به حمله قریب الوقوع ارمنیان به خوجالی اطلاع پیدا کرد. طبق اظهار وی: در ۲۵ فوریه، بار دیگر راجع به تدارکات حمله به من خبررسید. به گفته قاضی یف نیروهای مسلح آذری سلاح کافی در اختیار داشتند که به کمک مردم خوجالی بشتابند و ارمنیان را متوقف کنند. درآن روزها امکان حفظ مواضع و جلوگیری از آن فاجعه وجود داشت»
به هر تقدیر، نیروهای باکو بعد از اینکه با تعلل و تاخیر بقیه ساکنان را از شهر خارج کردند، به جای هدایت آنها به سوی اغدام، که تحت کنترل نیروهای باکو بود، آنها را به سوی پاسگاه دفاعی ارمنی مستقر در شهرک ناخیجـِوانیک (در فاصله 11 کیلومتری از شهرک خوجالی و نسبتا دور از مسیر اغدام) هدایت کردند. سپس، از میان آنها به سمت مدافعان پاسگاه آتش گشودند. نتیجه آن شد که آوارگان در میان آتش دو طرف قرار گرفتند. روز بعد، اجساد این قربانیان، به تعداد چند صد نفر ، در منطقه تحت کنترل نیروهای آذری و در فاصله تقریبا سه کیلومتری شهر آغدام به صورت پراکنده بر خاک افتاده بود. طبق اطلاعاتی که ویلسون گور، مورخ کانادایی ارائه می دهد، نیروهای نظامی باکو مستقر در اغدام نیز اشتباها بر روی این بخت برگشته ها آتش گشودند. باید توجه داشت که این عملیات در منطقه وسیعی در هنگام شب صورت می گرفته و تشخیص افراد مسلح از غیرمسلح اساسا غیرممکن و امکان اشتباه از سوی هر دو طرف زیاد بود.
«چنگیز فواد اوغلی مصطفی اف»[2]، گزارشگر مستقل آذری که در ۲۸ فوریه ۱۹۹۲ از صحنه فاجعه خوجالی ویدئوهایی تهیه کرده بود، راجع به ادعاهای مقامات آذربایجان درباره روند به وجودآمدن فاجعه تردید داشت، لذا خود مستقلا شروع به تحقیقات کرد. لکن، اولین گزارش او درباره احتمال دست داشتن نیروهای جبهه خلق آذربایجانی در فاجعه خوجالی به آژانس خبری مسکو[3]، به قیمت جانش تمام شد. وی در همان زمان ، در ۱۵ ژوئن ۱۹۹۲م در نزدیکی آغدام در شرایط مشکوکی به قتل رسید.
اظهارات آیاز مطلـّب اف ، رییس جمهور پیشین آذربایجان[4]:
پس از وقایع خوجالی ایاز مطلب اف سه مصاحبه که یکی با روزنامه روسی نـِزاویسیمایا گازتا و دیگری با خبرنگار اهل جمهوری چک دانا مازالووا بود انجام داد. مطلب اف در مصاحبه خود با روزنامه روسی نـِزاویسیمایا گازتا تاکید می ورزد که یک معبر خروجی برای خروج مردم توسط ارمنیان بازگذاشته شده بود.
«اگر من ادعا کنم که اپوزیسیون آذربایجان در این قضیه مقصر است، ممکن است آنها بگویند که من دروغ می گویم. ولی، واقعیت این است که معبر خروجی بازگذاشته شده بود تا مردم شهر را ترک کنند. دیگر برای چه روی آنها می بایستی آتش بگشایند؟ به ویژه در منطقه ای نزدیک به اغدام که در آن زمان نیروهای کافی برای کمک به مردم در آن وجود داشته. یا اینکه می توانسته اند به توافقی با طرف دیگر برای خروج غیرنظامیان برسند. این نحوه عمل همیشه رایج بوده است.»
مطلب اف در مصاحبه دیگری با نشریه روسی نـُو ِیه ور ِمیا، می گوید:
« آتش گشودن روی سکنه خوجالی به روشنی توسط کسانی ترتیب داده شده بود که قصد غصب قدرت در آذربایجان را داشتند.»
مطلب اف در مصاحبه ای مفصل با دانا مازالووا در مورد وقایع خوجالی می گوید:
سوال:آقای مطلب اف نظر شما در مورد رخدادهای خوجالو چیست؟ شما پس از آن رخدادها استعفا دادید. بسیاری از اجساد فراریان خوجالو، در نزدیکی شهر آغدام که در اختیار ارتش آذربایجان بود دیده شده بود. از فاصله کم به زانوی آنها شلیک شده بود و گویا کسانی میخواسته اند از فرار آنها جلوگیری کنند. همکاران من در 29 فوریه از این اجساد فیلم برداری کرده اند. سه روز بعد وقتی در 2 مارس دوباره از آن اجساد فیلمبرداری میکردیم لباس اجساد را کنده، بدنها را تکه تکه کرده و حتی پوست سر آنها را نیز کنده بودند، و همه اینها در مناطق تحت اشغال نیروهای آذربایجان اتفاق افتاده بود. اینها را چگونه توجیه میکنید؟
همه اینها از پیش برای برکناری من از قدرت طراحی شده بود. با شناختی که از ارمنیان دارم بعید می دانم که آنها این چنین آشکارا آثار جنایت خود را در اختیار ما قرار داده باشند. اگر اعلام کنم که همه تقصیرها بر گردن مخالفان دولت من است، مرا متهم به افترا بستن خواهند کرد ولی از حقایق نمی توان گذشت. مسلم است که ارتش ارمنیان قراباغ دالان امنی را برای خروج ساکنان بی دفاع به وجود آورده بودند و دلیلی برای شلیک به سوی آنها نداشتند به محض محاصره خوجالو از سوی تانک های ارمنی، می بایست اقدام به خروج ساکنان بی دفاع از شهر می شد. پیش تر دستور صریح برای تخلیه این چنینی ساکنان شهر را در جنگ شوشی داده بودم و نمی فهمم چرا دستورات مشابه برای خوجالو به کار گرفته نشد»
اظهارات حجت الاسلام سید حسن عاملی امام جمعه اردبیل
از دیگر افرادی که در خصوص وقایع خوجالی به اظهار نظر پرداخته حجت الاسلام سید حسن عاملی امام جمعه اردبیل می باشند که در خطبه های ششم اسفند 1392ش. در اردبیل ایراد کرد، در اینجا قسمتی از سخنان ایشان را به نقل از خبرگزاری ایرنا می آوریم:
«سازمان مخوف ارگنه کن (سازمانی تروریستی در ترکیه) که سازمانی مخفی و با عضویت نیروهای نظامی و ملی گراهای افراطی ترکیه بود در این جنایات و محاصره و قتل عام شیعیان آذری در خوجالی نقش اساسی داشته است. وی با بیان اینکه پس از کشف و خنثی شدن طرح کودتای نظامی این سازمان مخفی در ترکیه هم اکنون اسناد آن در حال افشا شدن است،افزود: بر اساس این اسناد نیروهای غرب گرا و به شدت ملی گرا و ضد ایرانی جمهوری آذربایجان واقعه خونین خوجالی را طراحی کردند تا زمینه فروپاشی دولت ایاز مطلب اف رئیس جمهور وقت آذربایجان و قدرت گرفتن ابولفضل ایلچی بیگ که دارای گرایشات پان ترکیستی بود فراهم شود. وی افزود تنها یک هفته پس از قتل عام خوجالی دولت مطلب اف سقوط کرد و زمینه حاکمیت ملی گراهای افراطی آذربایجان فراهم شد. و این جای تاسف است که برخی افرادی که در جریان محاصره خوجالی و قتل عام مردم در این شهر نقش داشتند امروز در مجلس آذربایجان و برخی از مسئولیت ها حضور داشته و علیه جمهوری اسلامی ایران تبلیغات دروغ راه می اندازند.وی افزوده این جای سوال است که در آذربایجان چرا با خائنین به وطن و ملت برخورد نمی شود»
