یک فعال سیاسی تالشان جمهوری آذربایجان تاکید کرد پان ترکیسم خطری مساوی تروریسم برای منطقه قفقاز دارد و دولت روسیه باید مطابق با توافق نامه ای که در سال 1803 با خان نشین تالش امضاء کرد، به وعده هایی که برای حفاظت از تالش ها داده بود، عمل کند. الوین ارشادوف در مقاله ای ضمن بازخوانی تاریخ تالشان در ترکیب ایران و مراحل جدایی خان نشین تالش از ایران به علت بروز ضعف در دولت مرکزی ایران در دوره قاجار و جنگ های روسیه تزاری با ایران در قرن نوزدهم که نهایتا به امضای معاهدات ننگین گلستان و ترکمانچای منجر شد، نوشت:
«خان نشین تالش براساس حقوق برابر و با امضای توافق نامه و به مثابه یک دولت مستقل وارد ترکیب روسیه شده بود. دولت روسیه نیز متعهد به حمایت و دفاع از تالش شده بود. اما، متاسفانه روسیه طی دو قرن گذشته نه تنها مطابق با منافع ملی خان نشین تالش گامی برنداشت، بلکه برعکس، در مبارزه با پان ترکیست های شووینست، تالش ها را تنها گذاشت. این نیز کم بوده است که علاوه بر آن، حتی شاهد داد و ستد سیاسی فعالان تالشی هستیم که برای حفظ خود از تعقیب ها به روسیه پناه برده اند. تمامی اینها به حق موجب سوء ظن جامعه تالش به روسیه می شود. ما تالشان بخاطر بی اعتنایی روسیه به مشکلات خلق تالش متاسفیم و مجبوریم این را به عنوان نشانه ای از موضع غیرصادقانه روسیه به تالشان قبول کنیم. دولت روسیه باید مطابق با توافق نامه ای که در سال 1803 با خان نشین تالش امضاء کرد، به وعده هایی که به تالش ها داده بود، عمل کند.»
الوین ارشادوف با اشاره به سرکوب خودمختاری تازه تاسیس تالشان جمهوری آذربایجان در اوایل دهه 1990 پس از فروپاشی شوروی، در بازخوانی تاریخ منطقه تالش نوشته است:
«در قرن هیجدهم و نوزدهم، دولت ایران که تاریخ دولتمداری هزاران ساله داشت، دوره تنزل را سپری می کرد. در همین دوره، روسیه تزاری نیز روز به روز مرزهایش را توسعه می داد. دولت ایران به علت بی لیاقتی فتحعلی شاه دوره عقبگرد خود را طی می کرد و نمی توانست امنیت و آسایش اتباع خود را حفظ کند. خان نشین تالش نیز با درنظر گرفتن تمامی این ها، برای حفظ امنیت خود خط تحت الحمایگی روسیه را برگزید. الکساندر اول، تزار روسیه در دسامبر 1802 سیسیانوف را برای گفتگو با نمایندگان خان نشین ها به گئورگیوسکی فرستاد و در این دیدار، خان ها و حاکمان قبا و دربند و تالش و داغستان حضور یافتند و در 26 دسامبر 1802 توافق نامه برای پرهیز از دشمنی امضاء شد. در نتیجه جنگهای روسیه و ایران طی سال های 1804 تا 1813 و 1826 تا 1828، روسیه که در جنگ پیروز شده بود موفق شد قرار گرفتن این خان نشین ها تحت حمایت روسیه را رسما به ایران بقبولاند. اما، با گذشت زمان، آزادی های داخلی این خان نشین ها از جمله خان نشین تالش لغو شد… در سال 1918، بلشویک هایی که در روسیه به قدرت رسیده بودند، با امضای توافق نامه برست لیتوسک با آلمان، خروج روسیه از قفقاز را پذیرفتند. ملل قفقازی از جمله ارمنی ها و گرجی ها دولت های خود را تشکیل دادند و در ماه مه 1918 جمهوری خلقی آذربایجان نیز با حمایت امپراطوری عثمانی در تفلیس تشکیل شد که در جنوب شرق قفقاز حاکم شود. موسسان جمهوری خلقی آذربایجان پان ترکیست های تحصیل کرده در عثمانی و تربیت شده با روحیه ترک گرایی بودند. امپراطوری عثمانی می خواست دولت دست نشانده خود را در این منطقه برقرار کند.
عثمانی ها به واسطه پان ترکیسم می خواستند خلق های بومی این منطقه را از تاریخ و پیشینه خود جدا و برای آینده خود در این منطقه پایگاه ایجاد کنند و ما امروز هم “ثمرات” این سیاست را در جمهوری مستقل آذربایجان،در فعالیت ستون پنجم پان ترکیست مشاهده می کنیم. در سپتامبر 1918، با حمایت مستقیم نیروهای ترکیه، به حاکمیت بلشویک ها در باکو پایان داده شد و حاکمان جمهوری خلق آذربایجان در باکو مستقر شدند و نوبت به تصرف اراضی تالش – مغان رسید…
در 15 مه 1919 بلشویک های تالش و مغان در یک گردهمایی سراسری تاسیس جمهوری شورایی مغان را اعلام کردند. رییس این جمهوری شورایی ، چیرکین روس و معاونش شیرعلی آخوندوف از بلشویک های روستای هاوازا لنکران بود. این انتصاب ها ثابت می کند که جمهوری شورایی مغان مرکب از تالش ها و روس های ساکن مغان بود… قشون عثمانی موسوم به “ارتش اسلامی قفقاز” و جمهوری خلقی آذربایجان پیشنهاد صلح جمهوری شورایی مغان را رد کردند و منطقه تالش – مغان را تصرف کردند. در 28 آوریل 1920 نیز جمهوری خلقی آذربایجان توسط نیروهای بلشویک منحل شد… برغم منحل شدن جمهوری خلق آذربایجان، سیاست پان ترکیسم برچیده نشد. زیرا، براساس توافق با مصطفی کمال آتاترک، رهبر جنبشی که در آن زمان در ترکیه آغاز شده بود، شوروی آذربایجان را از ترک ها خریده بود. یعنی، آتاترک در مقابل دریافت کمک از شوروی ، آذربایجان را فروخته بود.
این واقعه باید خیانت دیگری از ترک ها به آذربایجانی ها ارزیابی شود. البته بلشویک های آذربایجان به رهبری نریمان نریمانف نیز مصرانه خواهان تحویل گرفتن حکومت از جمهوری خلق آذربایجان بودند. به همین دلیل، ترک ها در ازای دریافت کمکی ناچیز از شوروی آذربایجان را فروختند. درست بخاطر همین توافق با آتاترک، تبلیغات پان ترکیست ها در آذربایجان خاتمه نیافت. البته در این مساله اتحاد جماهیر شوروی منافع خود را پیگیری می کرد و شوروی نیز در آذربایجان بجای آلبان ها و تات ها و تالش ها یا آذری ها که سالیان طولانی در این منطقه (آران) زندگی و حکومت کرده بودند، برتری ترک های مهاجر از آسیای مرکزی را ترجیح می داد. زیرا، می توانستند در هر لحظه به ترکها اثبات کنند که در این منطقه مهاجر و کوچنده هستند. پارس ها یا تات ها عامدانه به علت دور نگه داشته شدن از ایران، به دگردیسی کشانده شدند.
درست به همین دلایل، خودمختاری تالش – مغان نیز در ترکیب شوروی احیاء نشد. البته، بعدها همین پان ترکیسم که شوروی به ترویجش کمک کرد، در فروپاشی خود اتحاد جماهیر شوروی نیز نقش مهمی بازی کرد.امروز نیز همان نیروهای پان ترکیست، علیه تمامی پنج کشور همسایه از جمله ایران و روسیه و گرجستان ادعای ارضی دارند و تردیدی نیست که در صورت به حاکمیت رسیدن مخالفان پان ترکیست در جمهوری آذربایجان، آنها منطقه را به میدان خونریزی تبدیل خواهند کرد. به همین دلیل، پان ترکیسم خطری مساوی با تروریسم برای این منطقه است.»
منبع: https://zen.yandex.ru/media/id/5d24a85f92414d00ac334f2c/talilar-aldadilmi-ar-kknl-xalq-5ef2410f87f4ed6cc2d10e0f
